می گویند شیراز با مشاهیر تاریخی پیوند ناگسستنی دارد، بیراه هم نیست، برای اثبات این ادعا می توان پایِ ده بنایِ تاریخی را به میان کشید و نامِ صد چهره تاریخی را بر زبان آورد.
این بار اما مخاطبان قومِ زند است و نگاهمان خیره به ارگِ کریم خان.

مقاله را رسما استارت می زنیم با بنایی که در بطنِ شیراز قد علم کرده و حضورش را با صدایی رسا فریاد می زند.
با این که قدمتش به سال 1180 هجری قمری بر می گردد اما هنوز هم باصلابت است و باشکوه. تا انتهای مقاله با شیرازروم، مرجع رسمی منزل مبله در شیراز همراه باشید

برخی نامش را ارگ می دانند عده ای اما معتقدند زندان لقب بهتری است. محلِ اقامتِ کریم خان زند، بیش از آن که ارگ باشد یا زندان، قصری است مجلل. با این پیش زمینه مقاله را به جلو هُل می دهیم و با هم زیر و بم قصرِ کریم خان را به تماشا می نشینیم.

حولِ "ارگ کریم خان زند" صحبت می کنیم، همان بنایی که اگر نگوییم نگینِ شیراز است اما باید اقرار کنیم جاذبه ای است ارزشمند.

در پسِ ارگِ کریم خانِ امروز، داستانی است طویل که آن را با هم ورق می زنیم.

پس از آن که قرعه به نام کریم خان افتاد و وی شد حاکمِ شیراز، بلادرنگ دستوری صادر کرد و قصری برای امپراطوری طلب نمود (با معماری مشابه آنچه قومِ صفویه بنا می کردند). دیری نپایید که اطاعت امر کردند، میدانی وسیع رقم زدند و گرداگردش را خشت روی خشت نهادند. ارمغانِ آن تلاش های پیوسته قصری شد که می دانیم نامش ارگِ کریم خان است.

اگر خاطرتان باشد اذعان نمودیم گروهی ارگ کریم خان را زندان می نامند، می دانید دلیلش چیست؟

وقتی قومِ پهلوی جسورانه تختِ پادشاهی را به دست گرفت، ارگ را به زندان بدل کرد، بدین واسطه هنوز هم هستند کسانی که تا نامِ ارگ کریم خان به میان می آید، قاطعانه آن را اصلاح می کنند و واژه زندان را به ابتدایش می چسبانند. از سال 1350 ارگِ کریم خان زند دو دستی تقدیم شد به اداره فرهنگ و هنر، تا کنارش به عنوان یکی از جاذبه های گردشگری شیراز، ستاره ای بگذاریم و برای تماشایش روزی در تقویم را خالی کنیم.

 
به زعم این که ارگِ کریم خان محلی برای سکونت و اقامت قومِ زند بوده اما ظاهرش گواه می دهد پایِ اهدافِ نظامی هم در میان بوده. این طور بگوییم کریم خان در این ارگ اهداف سکونتی و نظامی را زیر یک چتر آورده و کاری کرده کارستان (این طور که گفته می شود در دوران قاجار استفاده نظامی بیشتر برجسته بوده و در زمان حاکمیت زند اغلب به عنوان محل سکونت از ارگ کریم خان استفاده می شده).

بیایید معماری ارگ را با عینک وسواس به نظاره بنشینیم و غایتِ کریم خان را با هم مرور کنیم.

بررسی نقشه ارگ کریم خان، راز این بنایِ تاریخی را عیان می سازد. در شمال شرقِ ارگ، دیوانخانه ای هویداست و چاپارخانه ای آشکار است. نگاهمان را که به سمت شرق می چرخانیم بازار قد علم می کند، حال آن که جنوبش جولانگاهِ عمارتی است بزرگ که گویا برای بحث های سیاسی گرد هم می آمده اند و جنوبِ شرقی اش مسجدی است عظیم و حمامی است ممتاز.

بهتر است پس از این مقدمات، دور تا دور ارگ چرخی بزنیم و گوشه به گوشه اش را مشاهده کنیم، در نخستین نگاه، آنچه توجهمان را به خود جلب خواهد کرد چهار برجی است که با حداکثر ارتفاع (14متر) قد برافراشته اند. این چهار برج (که دایره ای هستند و نشان می دهند معماری شان از قومِ صفوی ربوده شده) گفته ما را تصدیق می کنند که ارگِ کریم خان با اهداف نظامی گره خورده. از میان چهار برج مذکور، یکی در گذرِ زمان گردن کج کرده یا رسمی تر بگوییم کج شده که تصویر برج پیزایِ ایتالیا را یادآور می شود.

برج های 14 متری را کنار بگذارید و چشم بدوزید به لبه های دیوار که به عقیده تاریخ شناسان جان پناهی بوده اند برای نظامیانِ جنگی. آن زمان که طبلِ جنگ به صدا در می آمد نظامیان در این لبه ها پناه می گرفتند و شروع می کردند به تیراندازی های پی در پی. ناگفته نماند در دیگر روز ها در چنین مکانی دیده بانی می کردند و مشرف بودند بر شهر.

حسنِ ختام این قسمت یک جمله کلیدی باشد:
کند و کاو ارگِ کریم خان زند این باور را در ذهن شکل می دهد که این بنا کماکان مهدِ امپراطوری شاه است. شاید دلیلش معماری زیبا و طرح شکیلش باشد، علتش هرچه هست باید بگوییم شاه نشینی را از دور جار می زند.

جایِ هنر در ارگ کریم خان خالی است. راستش را بخواهید در این یادگارِ زندیه نه ردی از آینه کاری های ناب به چشم می خورد و نه نشانی هست از منبت کاری های چشم نواز (فاکتور می گیریم از آینه کاری های جزئی که زینت بخشِ قسمتی از درب ها شده اند و نمونه اش را در تصویر روبرو می بینید).

جانِ کلام این که ارگ کریم خان گویی با شمِّ هنرمندانه بیگانه است با این حال روحِ آجرکاری در سرتاسر بنا رخنه کرده و ردپایِ سنگِ مرمر و آهک در جای جایش مشهود است (برخی بر این باورند معماری ارگِ کریم خان تلفیقی است از تختِ جمشید و معماری محبوبِ زمان صفویه). این نکته را از قلم نیندازیم: با مراجعه به داخل ارگ، جمالمان روشن خواهد شد به آبنما ها و باغچه های زنده.

به عنوان محلی نظامی و مقرّی جنگی می توانیم به همین آجرکاری بسنده کرده و نمره قبولی را به قومِ زند بدهیم!

این ارگ باشکوه، خیابان کریم خان زند را قرق کرده، به بهانه ارگ می توانید گشت و گذاری هم در این خیابانِ محبوب شیراز داشته باشید، می توانید سر از بازار وکیل در بیاورید، موزه پارس را از نظر بگذرانید حمام وکیل را تماشا کنید یا مسجد وکیل را رصد نماییم.
پرونده مقاله پیش رو را با این جمله می بندیم: ارگ کریم خان زند شاهکاری است دوست داشتنی و بنایی است ستودنی.